عمر خیام؛ غرب چه زمانی او را شناخت و چگونه به این شهرت رسید؟
امروز سالگرد تولد عمر خیام، شاعر بزرگ پارسی زبان است که در ریاضیات، نجوم، زبان و فقه تخصص داشت، کسی که ترجمه‌های مختلف آثارش توسط مترجمان و شعرای به‌نام، در انگلیس، آمریکا و اروپا او را به شهرتی وصف‌ناپذیر رساند.
نام اصلی او غیث‌الدین ابوالفتوح عمر بن ابراهیم خیام معروف به عمر خیام (۱۰۴۸ - ۱۱۳۱) است. خیام لقب پدرش است، زیرا در شهر خیمه نیشابور، از توابع استان خراسان در ایران، در سال ۱۰۴۸ میلادی به دنیا آمد. برخی معتقدند که این دانشمند، فیلسوف و شاعر ایرانی اصالتاً عرب است.
عمر خیام تقویم بسیار دقیقی را در رصدخانه اصفهان ایجاد کرد و در ریاضیات، نجوم، زبان، فقه تبحر داشت. او اولین کسی بود که روش محاسبه مثلث و معادلات جبری درجه سوم با استفاده از مقاطع مخروطی و چهارضلعی معروف را ابداع کرد.
بر اساس آنچه در کتاب «فرح آنتون: زندگی و ادبیات او، گزیده‌هایی از آثار او»، آمده، از سال ۱۷۴۲ میلادی، دانشمندان اروپایی با دانش ریاضی و نجومی خیام آشنا شدند. همانطور که موسیو ژرار مرمن در کتابی که در سال ۱۳۹۵ منتشر کرد، نقل کرده است. لیدن در سال ۱۸۵۱، سدیلو، شاسل و ووپک ترجمه‌ای از این رساله را در جبر منتشر کردند که دارای پنج بخش است. در سال ۱۸۵۷، موسیو کارسین دو تاسی تفسیری بر رباعیات خیام منتشر کرد.
در سال ۱۸۶۷، موسیو نیکولا همان رباعیات را به زبان فرانسه منتشر کرد. موسیو نیکولا در خیمه‌ها معتقد بود که او مانند ابن الفرید است که با شراب الهی معاشقه می‌کند و در مقدمه کتاب خود می‌گوید که این نظر را از مردی پارسا از تهران دریافت کرده است. در سال ۱۸۹۸، چووسکی رباعیات را به روسی ترجمه کرد، اما ترجمه‌ای که باعث شهرت خیام در اروپا، آمریکا و کل جهان شد، ترجمه فیتس جرالد شاعر انگلیسی از رباعیات در سال ۱۸۵۹ بود.
جرالد رباعیات را به شعر انگلیسی ترجمه کرد و انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها تحت تاثیر شعر خیام قرار گرفتند و آن را پذیرفتند. زیرا در آن چیزی را که در شاعران خود بایرون و سوینبر دوست داشتند، از نظر آرای والا در نکوهش فساد در جهان، و تأثیر بدی بر خیر و زشتی بر زیبایی، در آن یافتند، بنابراین جرالد مترجم با این ترجمه به شهرت فراوانی رسید و کتاب‌ها و اشعار او به واسطه آن محبوبیت زیادی پیدا کرد.
برخی از آن‌ها به قدری تحت تأثیر خیام و مترجمش قرار گرفتند که در سال ۱۸۹۶ در لندن با هم آشنا شدند و یک باشگاه خصوصی تأسیس کردند که نامش را گذاشتند: کلوب العمریین به نام عمر خیام و شاید این باشگاه هنوز هم وجود داشته باشد. اولین رباعیاتی که در اروپا و آمریکا ظاهر شد توسط خوانندگان آن‌ها چادر نامیده شد.
به نظر می‌رسد شهرتی که خیام به ویژه در انگلستان به دست آورد، مانند شهرتی در آمریکا بوده است. از آنجایی که نام خیام با نام ابوالعلاء المعری پیوند خورده، همانطور که در بالا ذکر شد، یکی از نویسندگان برجسته سوری به زبان عربی و انگلیسی در نیویورک، به نظر او الخیام بسیاری از نویسندگان را مشتق کرده است. از این رو برخی از اشعار ابوالعلاء را با عنوان «رباعیات ابوالعلاء» به انگلیسی ترجمه کرد و در نیویورک منتشر کرد.
ممکن است خیام و ابوالعلاء هم شعر دوستش را نقل کرده باشند، اما مطمئن نیستیم که خیام معاری را به چالش کشیده و شعر او را نقل کرده باشد. درست‌تر این است که هر دوی آن‌ها از یک منبع الهام گرفته‌اند و آن هم عقل، عشق به آزادی و تحقیق است. آن محبت در همه ارواح مشترک است، اما برخی از آن‌ها به اقتضای آمادگی و تأثیراتی که بر آن‌ها داشته، از آن بریده می‌شوند و برخی دیگر نه.
