تجدید اختلاف نظرها؛ آیا کریدور زنگزور برای همکاری ایران و روسیه سقفی قائل است؟
در اوایل سپتامبر ۲۰۲۴، وزارت امور خارجه ایران، الکسی دیدوف، سفیر روسیه در تهران را احضار کرد تا نسبت به استقبال مسکو از ایجاد کریدور زنگزور، که جمهوری آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان متصل می‌کند، اعتراض کند.
این کریدور کاملاً در خاک ارمنستان قرار دارد و از مرز شمالی بین ایران و ارمنستان عبور می‌کند.
این اقدام پس از سفر اخیر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به پایتخت آذربایجان، باکو، در ۱۸ آگوست ۲۰۲۴ صورت گرفت. این سفر دو روزه بود و در آن پوتین با الهام علی‌اف، همتای آذربایجانی خود دیدار کرد. در این دیدار، حق آذربایجان برای داشتن یک کریدور زمینی که آن را به منطقه نخجوان متصل می‌کند، تأیید شد. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز تأکید کرد که ارمنستان باید توافق‌نامه مربوط به معابر و کریدورها را که پس از جنگ ۲۰۲۰ بین باکو و ایروان به تصویب رسید، اجرا کند. این توافق شامل ایجاد کریدور زنگزور است.
بر اساس بند نهم این توافق‌نامه، منطقه نخجوان از طریق کریدور زنگزور به آذربایجان متصل خواهد شد؛ کریدوری که در امتداد مرز بین ارمنستان و ایران قرار دارد و تحت نظارت «سرویس امنیت فدرال روسیه» است.
مخالفت تهران
ایران تلاش برای ایجاد کریدور زنگزور را تهدیدی ژئوپلیتیکی و اقتصادی برای خود می‌داند. این مسئله به دلایل متعددی بازمی‌گردد که به طور خلاصه می‌توان آن‌ها را به این شکل بیان کرد:
۱- قطع ارتباط جغرافیایی ایران با ارمنستان:
کریدور زنگزور قرار است آذربایجان را به منطقه نخجوان در ارمنستان متصل کند، که در امتداد مرز ایران و ارمنستان قرار دارد. این امر باعث خواهد شد که ایران از لحاظ جغرافیایی از ارمنستان و در نتیجه از مناطق اوراسیا و مسیرهای دسترسی به کشورهای اروپای شرقی جدا شود. این موضوع ایران را از مزایای اقتصادی و ژئوپلیتیکی بسیاری محروم می‌کند، به‌ویژه در شرایطی که تهران به دلیل برنامه‌های هسته‌ای و موشکی و نقش منطقه‌ای‌اش در خاورمیانه تحت تحریم‌های آمریکا و اروپا قرار دارد.
همچنین ایران به‌طور مداوم به ارسال تسلیحات به مسکو در جنگ اوکراین متهم می‌شود. افزون بر این، ایران به دنبال این است که به‌عنوان یک جایگزین احتمالی برای تأمین انرژی اروپا، در شرایط تحریم‌های اروپا علیه روسیه، ظاهر شود.
با توجه به خطر استراتژیکی که این کریدور برای تهران ایجاد می‌کند، ایران به‌وضوح مخالفت خود را با این طرح ابراز کرده است. علی خامنه‌ای، رهبر ایران، در دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در جریان سفرشان به تهران برای شرکت در اجلاس آستانه در جولای ۲۰۲۲، بر مخالفت ایران با بسته شدن مرزهایش با ارمنستان تأکید کرد.
همین موضع‌گیری از سوی محافل مختلف ایرانی به‌ویژه پس از سفر اخیر پوتین به باکو در آگوست ۲۰۲۴ نیز تکرار شد. رسانه‌های ایرانی، به‌ویژه خبرگزاری تسنیم وابسته به سپاه پاسداران، به شدت از روسیه به دلیل استقبالش از ایجاد این کریدور انتقاد کردند و تأکید داشتند که ایران هیچ تغییری در مرزها و شرایط امنیتی خود را نمی‌پذیرد. در بیانیه تسنیم آمده بود: «وزارت خارجه روسیه دچار توهم است و فکر می‌کند که به نفعش است مشکلش با ارمنستان را از طریق کریدور وهمی زنگزور حل کند، اما این کریدور با مخالفت ایران هرگز ساخته نخواهد شد؛ زیرا این به معنای بسته شدن یکی از دروازه‌های ایران به اروپا و کاهش تعداد همسایگان ایران از ۱۵ به ۱۴ کشور است.»
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران نیز این موضع را تأیید کرد و گفت: «هرگونه تهدید علیه تمامیت ارضی کشورهای همسایه یا بازترسیم مرزها، چه در شمال، چه در جنوب، شرق یا غرب، خط قرمز ایران است.» همچنین ابراهیم عزیزی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، اعلام کرد که ایران کریدور زنگزور را خط قرمز می‌داند و با قاطعیت به هرگونه تغییر در آن پاسخ خواهد داد.
۲- تأثیر بر کریدورهای حمل و نقل ایران:
ایران به کریدور زنگزور به‌عنوان تلاشی برای محروم کردن خود از عواید ترانزیت صادرات ترکیه به کشورهای آسیای مرکزی نگاه می‌کند. همچنین این کریدور ایران را از دریافت عوارض عبور کامیون‌های آذربایجانی به منطقه نخجوان در ارمنستان محروم می‌کند. این مسئله در حالی است که ایران در مارس ۲۰۲۱ پس از آنکه ارمنستان در اجرای ماده ۹ توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ کوتاهی کرد، با آذربایجان توافقی برای عبور به منطقه خودمختار نخجوان امضا کرد. بنابراین، در صورت تکمیل این کریدور، دیگر نیازی به استفاده از خاک ایران برای عبور وجود نخواهد داشت، و حتی ایران مجبور خواهد شد برای عبور کامیون‌هایش از مسیرهای واقع در مرز ارمنستان عوارض بپردازد.
با در نظر گرفتن تلاش‌های آنکارا برای تکمیل کریدور لاجورد، که افغانستان را از طریق ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان به ترکیه متصل می‌کند و ایران، روسیه و چین را دور می‌زند، در مقابل تضعیف و حاشیه‌نشینی کریدور شمال-جنوب که ایران از طریق بنادر جنوبی خود در خلیج عربی و دریای عمان تلاش می‌کند از آن بهره‌برداری کند تا به‌عنوان نزدیک‌ترین مسیر عبور برای کشورهای آسیای مرکزی به اقیانوس هند و آب‌های بین‌المللی تبدیل شود، ایران با چندین چالش مواجه است.
۳- نگرانی ایران از افزایش نفوذ ترکیه:
نگرانی‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی ایران از کریدور زنگزور با بیم از افزایش نفوذ ترکیه در منطقه قفقاز گره خورده است. این موضوع با توجه به روابط نزدیک آنکارا با آذربایجان و جاه‌طلبی‌های ملی‌گرایانه ترکیه در این منطقه اهمیت پیدا می‌کند. ترکیه از سال ۲۰۰۹ مانورهای نظامی منظمی را با مشارکت باکو برگزار می‌کند که آخرین مورد آن با عنوان «عقاب قفقاز» و با مشارکت گرجستان در ژوئن ۲۰۲۴ برگزار شد. ایران این اقدامات را به‌عنوان تهدیدی برای نفوذ خود در این منطقه تلقی می‌کند.
علاوه بر این، با ایجاد احتمالی این کریدور، ترکیه نفوذ بیشتری کسب خواهد کرد، زیرا این کریدور از طریق فضای ترک‌نشین ارتباط زمینی مستقیمی بین ترکیه و آسیای مرکزی ایجاد می‌کند و یک قوس ژئوپلیتیکی و اقتصادی متصل به شمال ایران شکل می‌دهد.
۴- هراس از تحریک ملی‌گرایی آذری:
ایران نگران است که افزایش نفوذ آذربایجان و ترکیه در مرزهای شمالی خود، در صورت اجرای پروژه کریدور زنگزور، به تحریک احساسات جدایی‌طلبانه در میان قومیت آذری منجر شود. آذری‌ها که دومین قومیت بزرگ در ایران هستند، بیش از ۲۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند و در استان‌های شمال غربی ایران ساکن هستند. تهران باکو را به حمایت از جنبش‌های جدایی‌طلب در این استان‌ها متهم می‌کند. به‌ویژه اینکه تحریک احساسات ملی‌گرایانه ترکی و آذری که تهدیدی برای تمامیت ارضی و حاکمیت منطقه‌ای ایران محسوب می‌شود، می‌تواند مسئله آذری‌ها را در مرزهای بین ایران و آذربایجان برجسته کند و گرایش‌های جدایی‌طلبانه را تجدید کند. این مسئله برای ایران، با توجه به ترکیب پیچیده جمعیتی و پراکندگی جغرافیایی آن در مرزها، حساسیت زیادی دارد و می‌تواند جرقه‌ای برای جدایی‌طلبی در مناطق دیگر نیز باشد، نه تنها در قفقاز، بلکه در نقاطی که برخی از آن‌ها علیه دولت ایران شورش می‌کنند.
۵- مانع‌تراشی در بازگشت احتمالی مذاکرات هسته‌ای:
برخی محافل ایرانی، بین تبلیغ برای ایجاد کریدور زنگزور و تلاش‌های ایران برای کاهش تنش با غرب به منظور احیای توافق هسته‌ای ارتباطی برقرار کرده‌اند. این محافل بر این باورند که روسیه تلاش می‌کند به‌طور پیش‌دستانه از ایجاد هرگونه کانال ارتباطی بین دولت جدید ایران به ریاست مسعود پزشکیان و ایالات متحده جلوگیری کند. همان‌طور که حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، نماینده سابق مجلس، اظهار داشت: «روسیه مایل است که ایران در محاصره باقی بماند و باز شدن ایران به روی غرب کابوسی برای مسکو است.»
این محافل همچنین معتقدند که روسیه تلاش می‌کند هرگونه اقدام برای نزدیکی ایران و غرب یا تلاش برای احیای توافق هسته‌ای را ناکام بگذارد؛ چنان که در مذاکرات قبلی ایران و گروه ۴+۱ با مشارکت غیرمستقیم ایالات متحده در زمان ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی، به دلیل بحران اوکراین، چنین اتفاقی رخ داد.
همکاری‌های مستمر:
با وجود اختلافات تازه در روابط بین ایران و روسیه در مورد کریدور زنگزور، این موضوع مانع از ادامه همکاری بین دو کشور در مسائل استراتژیک مختلف نمی‌شود. برخی از موارد همکاری اخیر بین این دو کشور عبارت‌اند از:
۱- ادعاهای غربی مبنی بر تأمین موشک‌های بالستیک از سوی ایران به روسیه:
در اوایل سپتامبر سال جاری، گزارش‌های غربی مدعی شدند که ایران اخیراً موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد فاتح ۳۶۰ را که برد آن‌ها حدود ۵۰۰ مایل است، از طریق بندر دریای خزر به روسیه ارسال کرده تا در جنگ اوکراین استفاده شود. این منابع ادعا می‌کنند که تعداد این موشک‌ها بیش از ۲۰۰ عدد بوده است.
ایران از طریق نمایندگی خود در سازمان ملل متحد این ادعاها را رد کرده و بر موضع اصولی خود در جنگ روسیه و اوکراین تأکید کرده است. همچنین از کشورهای دیگر، به‌ویژه کشورهای غربی، خواسته است تا ارسال تسلیحات به طرف‌های درگیر در این جنگ را متوقف کنند. فرمانده عملیات قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء سپاه پاسداران، سردار فضل‌الله نوذری نیز این تکذیب را تکرار کرده است.
در صورتی که این گزارش‌ها درست باشند، نشان از افزایش همکاری‌های نظامی بین ایران و روسیه دارند که از زمان آغاز جنگ روسیه و اوکراین شدت گرفته است، به‌ویژه با ارسال پهپادهای ایرانی شاهد به روسیه که در جنگ اوکراین مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
این اخبار همزمان با صحبت‌هایی درباره آمادگی ایران برای دریافت هواپیماهای سوخو-۳۵ روسیه منتشر شده است؛ معامله‌ای که مقامات ایرانی تأیید کرده‌اند، اما هنوز هیچ تأییدی از طرف روسیه وجود ندارد.
۲- بحث درباره انعقاد یک توافق جامع:
وزیر امور خارجه روسیه در ۲ سپتامبر ۲۰۲۴ اعلام کرد که مسکو و تهران به زودی تمام مقدمات لازم برای توافق همکاری جامع بین دو کشور را تکمیل خواهند کرد. او اضافه کرد که تنها برخی جزئیات فنی باقی مانده است. این توافق شامل تمام جوانب همکاری بین ایران و روسیه خواهد بود.
این اظهارات احتمالاً با هدف کاهش تنش‌های اخیر بین دو کشور، پس از سفر ولادیمیر پوتین به باکو مطرح شده‌اند. همچنین، این موضوع با بیانات سفیر ایران در روسیه، کاظم جلالی، همخوانی دارد که از دیدار احتمالی بین رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، و ولادیمیر پوتین، در حاشیه نشست بریکس در قازان روسیه در اکتبر ۲۰۲۴ خبر داده بود.
۳- کاهش شدت انتقادات ایران از روسیه:
با وجود حملات تندی که از سوی مقامات و رسانه‌های ایرانی علیه روسیه به دلیل موضع این کشور در مورد کریدور زنگزور صورت گرفت، در روزهای اخیر کاهش این شدت به‌ویژه از طرف رسانه‌های محافظه‌کار، قابل مشاهده است. این رسانه‌ها تلاش کرده‌اند تا در پی تمایل ارمنستان به سمت غرب در ماه‌های اخیر، بر این مسئله تمرکز کنند که دلیل استقبال روسیه از این کریدور به‌منظور فشار آوردن بر ارمنستان است. همچنین، این رسانه‌ها تأکید کرده‌اند که نفوذ روسیه در این منطقه می‌تواند به‌عنوان یک عامل مقابله با نفوذ اسرائیل عمل کند و اینکه تنها آمریکا و اسرائیل از اختلاف بین ایران و روسیه سود می‌برند.
در ارزیابی کلی، با وجود مخالفت ایران با موضع روسیه در خصوص ایجاد کریدور زنگزور، این موضوع تأثیر چندانی بر روابط همکاری میان دو کشور نداشته است. این نشان می‌دهد که تطابق کامل در منافع و مواضع بین این دو کشور ضروری نیست، چرا که ممکن است در برخی پرونده‌ها موافق باشند و در برخی دیگر رقابت و اختلاف نظر داشته باشند.
از طرف دیگر، پرونده‌های اختلافی میان ایران و روسیه، که در رأس آن‌ها کریدور زنگزور، بازارهای انرژی و سوریه قرار دارند، حد و سقفی برای سطح همکاری‌های دو کشور تعیین می‌کنند و ممکن است مانع از ارتقاء همکاری‌ها به سطح یک اتحاد شوند. در عین حال، همکاری در زمینه‌های دیگر برای مقابله با فشارهای غرب همچنان ادامه خواهد داشت.
