طنین «قوبیز» و سایه «یورت» در تالار جهانی
در دل استپهای سرد آسیای مرکزی، جایی که صدا و سکون در هم تنیدهاند، دو نماد کهن از فرهنگ کوچنشینی بار دیگر به جهان معرفی شدند.
در بیستمین نشست کمیته بیندولتی میراث فرهنگی ناملموس یونسکو که در دهلینو برگزار شد، ساز آرشهای «قوبیز» و «یورت» کوچنشینان با نامزدی مشترک ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان در فهرستهای میراث ناملموس این سازمان به ثبت رسیدند.
یونسکو در بیانیهای همزمان هشدار داد که بخشهایی از این میراث، بهویژه مهارتهای ساخت و انتقال دانش سنتی، به دلیل کاهش استادان باتجربه با تهدید جدی مواجه است.
قوبیز؛ نوای شمنها در دنیای مدرن
قوبیز که از کهنترین سازهای آرشهای جهان ترک بهشمار میرود، ریشه در سدههای پنجم تا هشتم میلادی دارد و صدای خاص آن با باورهای شمنی و روایتهای حماسی گره خورده است.
این ساز دوسیمی که با موی اسب نواخته میشود، زمانی چنان جایگاهی در فرهنگ ترک داشت که خود واژه «قوبیز» به معنای «ساز» به کار میرفت.
امروز این سنت بیش از همه در قرهقالپاقستان از طریق ژیراوها، نقالان حماسی، زنده مانده؛ اما به گفته هنرمندان محلی، شمار استادانی که ساخت و تعمیر این ساز را بهطور کامل میدانند، بهشدت کاهش یافته است.
ارمک باینیازوف، از نقالان حماسی (ژیراو)، میگوید: «امروز استادان واقعی را میتوان با انگشتان یک دست شمرد. قوبیز مثل گیتار نیست که از مغازه بخرید؛ اگر دانش ساخت آن از بین برود، هویت ما هم با آن میرود.»
یورت؛ خانهای که نفس میکشد
در کنار قوبیز، یورت بهعنوان نماد معماری و شیوه زیست کوچنشینی ثبت شد؛ خانهای مدور از چوب و نمد که تا اواخر قرن نوزدهم سرپناه اصلی بسیاری از مردمان آسیای میانه بود.
یورت نهتنها یک سازه، بلکه نهادی اجتماعی بهشمار میرفت؛ بهگونهای که در سنتهای قدیمی، داشتن یورت شرط ازدواج و نشانه استقلال مردان جوان محسوب میشد. یورتهای سفید عروسی و «کارا اوی»های تیره روزمره، هر یک معنایی آیینی و اجتماعی داشتند.
امروزه اگرچه یورتها کمتر بهعنوان خانه دائمی استفاده میشوند، اما در مناطق مختلف ازبکستان، بهویژه در قرهقالپاقستان و نوایی، همچنان در آیینها، گردشگری فرهنگی و کوچهای فصلی برپا میشوند.
صنعتگران محلی در شهرهایی چون چیمبای، با وجود کاهش تقاضا، هنوز فنون سنتی یورتسازی را حفظ کردهاند؛ مهارتهایی که یونسکو اکنون آنها را بخشی از میراث زنده بشریت میداند.
کارشناسان فرهنگی معتقدند این ثبت، هم به رسمیتشناختن ارزش جهانی این سنتهاست و هم هشداری درباره شکنندگی آنها. فشارهای محیطزیستی، کاهش منابع طبیعی، و گرایش نسل جوان به موسیقی مدرن و فناوریهای دیجیتال، انتقال این دانش کهن را دشوار کرده است.
به گفته مسئولان فرهنگی قرهقالپاقستان، این نخستین بار است که عنصری از این منطقه در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت میشود و همزمان در فهرست صیانت فوری قرار میگیرد.
