فعال‌شدن مکانیسم ماشه چه پیامدهایی برای ایران خواهد داشت؟
با گذشت بیش از ۸ سال از امضای «برجام»، یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین بندهای این توافق، سازوکار موسوم به مکانیسم ماشه است؛ ابزاری حقوقی که در صورت فعال شدن، به بازگشت خودکار تمامی تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر می‌شود.
بر اساس بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام، سازوکار اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه بخشی از فرآیند «حل‌وفصل اختلافات» میان طرف‌های توافق محسوب می‌شود و سازوکاری گام‌به‌گام را برای رسیدگی به ادعاهای عدم پایبندی طرفین نسبت به تعهدات خود در نظر گرفته است.
در بند ۳۶ برجام، مسیر بررسی اختلافات این‌گونه ترسیم شده است:
چنانچه ایران یا هر یک از اعضای گروه ۱+۵ (که با خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸ به ۱+۴ تغییر یافت) معتقد باشند یکی از طرف‌ها به تعهدات برجامی خود پایبند نبوده، می‌توانند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهند.
طبق این سازوکار، کمیسیون مشترک ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی و فیصله دهد، مگر آنکه این مهلت با اجماع تمدید شود.
در صورت حل‌نشدن اختلاف، موضوع به وزیران امور خارجه طرف‌های برجام ارجاع می‌شود که آنان نیز ۱۵ روز برای بررسی زمان خواهند داشت.
همزمان یا به‌جای بررسی در سطح وزیران، طرف شاکی یا طرفی که به آن اتهام وارد شده، می‌تواند خواستار بررسی موضوع توسط یک هیأت مشورتی سه‌نفره شود (نماینده‌ای از هر طرف اختلاف و یک عضو بی‌طرف).
این هیأت مشورتی موظف است ظرف ۱۵ روز نظر غیرالزام‌آوری درباره موضوع ارائه دهد و کمیسیون مشترک طی ۵ روز آن را بررسی خواهد کرد.
اگر این فرآیند به نتیجه نرسد و طرف شاکی معتقد باشد که «عدم پایبندی اساسی» رخ داده است، می‌تواند یا تعهدات خود را به‌طور جزئی یا کلی متوقف کند، یا موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل متحد گزارش دهد.
در بند ۳۷ آمده است که پس از ارسال گزارش رسمی توسط طرف شاکی به شورای امنیت، شورا باید ظرف ۳۰ روز درباره پیش‌نویس قطعنامه‌ای جهت تداوم لغو تحریم‌ها رأی‌گیری کند. اگر چنین قطعنامه‌ای تصویب نشود، تمامی تحریم‌های سابق شورای امنیت علیه ایران به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
اگر تا ۳۰ روز پس از اعلام شکایت، شورا قطعنامه‌ای برای تمدید لغو تحریم‌ها تصویب نکند، مفاد شش قطعنامه پیشین علیه ایران که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ صادر شده بودند، دوباره فعال خواهند شد.
نکته کلیدی این سازوکار، غیرقابل وتو بودن آن است. یعنی حتی اگر چین یا روسیه مخالف بازگشت تحریم‌ها باشند، نمی‌توانند مانع از اجرای این سازوکار شوند.
در صورت فعال‌سازی اسنپ‌بک، مجموعه‌ای از تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که پس از برجام لغو شده بودند، دوباره برقرار می‌شوند. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
• تحریم تسلیحاتی کامل علیه ایران
• محدودیت‌های گسترده مالی و بانکی
• ممنوعیت همکاری هسته‌ای با ایران
• بازگشت نام نهادها و اشخاص ایرانی به فهرست تحریم‌ها
• ممنوعیت پروازها و ترددهای بین‌المللی خاص
به‌علاوه، در سطح سیاسی، فعال‌سازی این مکانیسم به‌مثابه پایان رسمی برجام تلقی خواهد شد، و فضای تعامل و مذاکره جای خود را به تقابل دیپلماتیک خواهد داد.
