اقدامات واکنش؛ دستاورد COP28 که هیچ‌کس در مورد آن صحبت نکرد
کنفرانس COP28 شاهد مذاکراتی داغ در مورد اقداماتی برای واکنش به تغییرات آب و هوایی بود که با دستاوردی به پایان رسید که اگرچه یک پیروزی برای کشورهای در حال توسعه به‌شمار می‌رفت، اما به‌طور گسترده مورد توجه قرار نگرفت.
اقدامات واکنش بخش مهمی از توافق پاریس و پروتکل کیوتو، دو توافقنامه برجسته جهانی برای رسیدگی به تغییرات آب و هوا هستند، و همچنین با پرونده‌های دیگری مانند گذار عادلانه، تنوع اقتصادی و کربن‌زدایی همپوشانی دارند.
اگرچه انتظارات پیش از کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد (COP28) حاکی از آن بود که نبردها بر سر اقدامات واکنش ممکن است در طول مذاکرات به طول انجامد، طرفین پس از مداخله ریاست امارات در کنفرانس موفق شدند به یک متن روشن و یک توافق منصفانه در مورد آن‌ها دست یابند.
اقدامات واکنش چیست؟
طرف‌هایی که توافقنامه پاریس را تصویب کردند به دنبال اتخاذ تدابیر قوی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند تا به هدف اصلی توافق یعنی محدود کردن افزایش میانگین دمای جهانی به ۱.۵ درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی شدن دست یابند که از سناریوهای فاجعه‌بار مورد انتظار برای جلوگیری از وقوع تغییرات آب و هوایی در آینده خواهد بود.
در این زمینه، «اقدامات واکنشی» به عنوان اقدامات انجام شده در پاسخ به تغییرات آب و هوایی، مانند سیاست‌های کاهش و اقدامات انجام شده توسط طرف‌ها برای مهار گرمایش جهانی تعریف می‌شود.
از آغاز مذاکرات اقلیمی، «اقدامات واکنشی» منحصراً به عنوان اقدامات کاهشی، به ویژه اقداماتی که تولید سوخت فسیلی را محدود می‌کند و انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد، تفسیر شده است.
موافقت‌نامه‌های اقلیمی کیوتو و پاریس، توجه زیادی به این موضوع داشتند و خواستار ارزیابی، تحلیل، درمان و گزارش اثرات محلی و فرامرزی ناشی از اجرای سیاست‌ها و اقدامات کاهش، اعم از زیست‌محیطی، اجتماعی یا اقتصادی و تلاش برای کاهش موارد منفی به حداقل و به حداکثر رساندن موارد مثبت شدند.
پروتکل کیوتو طرفین را موظف می‌کند که برای کاهش اثرات نامطلوب اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بر سایر طرف‌ها، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه، تلاش کنند.
توافق پاریس همچنین تصریح می‌کند که هنگام اجرای مفاد این توافق، طرف‌ها باید نیازها و منافع خاص کشورهای در حال توسعه با اقتصادهایی را که بیشترین تأثیرات اقدامات واکنشی را متاثر می‌کنند، در هنگام رسیدگی به نگرانی‌های مربوط به تغییرات آب و هوایی در نظر بگیرند.
به عنوان نمونه‌ای از اثرات اقدامات واکنش منفی، زمانی که کشوری اقدام به حذف تدریجی نیروگاه زغال‌سنگ و جایگزینی آن با نیروگاه خورشیدی می‌کند، باعث می‌شود معدنچیان زغال‌سنگ با تعطیلی نیروگاه بیکار شده و شغل خود را از دست بدهند و معیشت و ثبات آن‌ها را تهدید کند.
بنابراین، «انتقال عادلانه» در سیستم آب و هوایی چندجانبه از ابتدا به «تأثیر اقدامات واکنش» مرتبط بود، به این معنی که این اقدامات نباید آسیبی به هیچ حزب یا دسته‌ای از جوامع وارد کند.
مسیر اقدامات واکنش در دبی
در دبی، طرفین به «اقدامات واکنشی» در دو مسیر نگاه کردند: اولین مورد مربوط به برنامه کاری اقدامات واکنشی (RMWP) که در کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد (COP17) ایجاد شد.
این برنامه شامل گفتگوهایی در مورد انتقال نیروی کار، ارزیابی‌های اجتماعی-اقتصادی، تنوع بخشیدن به اقتصادها، و ایجاد شرایط کاری مناسب و مشاغل خوب است که گفتگوهای مربوط به آن در COP28 منجر به یک متن نهایی شد که حاوی تعدادی توصیه برای طرفین بود.
مسیر دوم در چارچوب بحث‌های مربوط به اولین ارزیابی جهانی توافق پاریس بود.
در این مسیر، اثرات اقدامات تجاری مرتبط با اقلیم تا حد زیادی بر مذاکرات حاکم شد، که در شرایط تنش ناشی از اثرات اقدامات تجاری یکجانبه مرتبط با اقلیم که توسط برخی از کشورهای بزرگ قبل از کنفرانس اتخاذ شده بود، مانند تعدیل عادلانه کربن و مالیات بر مرزهای اتحادیه اروپا که در ماه اکتبر اجرایی شد و همچنین قانون جنگل‌زدایی که در ماه جولای در اروپا نیز به اجرا درآمد رخ داد.
به عنوان مثال، قانون تصویب شده توسط پارلمان اروپا در مورد جنگل‌ها، واردات برخی از مواد خام و محصولات مشتق از آن مانند روغن نخل، گوشت گاو، دانه‌های سویا، قهوه، لاستیک، چوب و شکلات را به کشورهای اتحادیه اروپا ممنوع می‌کند، به این دلیل که این مواد باعث جنگل‌زدایی شده و استخراج آن‌ها به محیط‌زیست و اقلیم آسیب می‌رساند.
این اقدامات بر کشورهای تولیدکننده این مواد به‌ویژه قهوه و شکلات که در کشورهای آمریکای جنوبی، آسیای جنوبی و برخی کشورهای آفریقا متمرکز است، تأثیر می‌گذارد و همین امر باعث شده این کشورها نسبت به قانون ابراز نگرانی کرده و از اتحادیه اروپا تقاضای تجدیدنظر کنند.
کشورهای تولیدکننده همچنین از اتحادیه اروپا خواستند تا مشارکت خود را در تهیه پیش‌نویس رویه‌های اجرایی این قانون که آن را اقدامی یکجانبه می‌دانستند، افزایش دهد تا در نهایت به کشاورزان خرد و تولیدکنندگان داخلی آن‌ها آسیبی وارد نشود.
در مجموع، این اقدامات یکجانبه باعث ایجاد اختلافات تجاری و زیست‌محیطی در نیمه دوم سال ۲۰۲۳ بین کشورهای شمال و کشورهای جنوب در چارچوب سازمان تجارت جهانی شد.
اقدامات واکنش تجاری در COP28
۴ روز قبل از شروع COP28، گروه BASIC از کشورهای چین، هند، برزیل و آفریقای جنوبی، پیشنهادی را به UNFCCC و ریاست امارات ارائه کردند تا موردی در «اقدامات تجاری یکجانبه مرتبط با تغییرات آب و هوایی» به دستور جلسه COP28 اضافه شود.
ریاست کنفرانس این ماده اضافی را در دستور کار موقت COP28 گنجاند، اما آن را در دستور کار نهایی قرار نداد.
با این حال، بحث در مورد اقدامات واکنشی در زیرمجموعه سازمان فرعی مشاوره علمی و فناوری و ارزیابی جهانی ادامه یافت.
بلوک‌های کشورهای در حال توسعه، مانند گروه ۷۷، چین، کشورهای در حال توسعه همفکر و بیسیک، موضعی اتخاذ کرده‌اند که به دنبال اجتناب از اقدامات یکجانبه برخی کشورها برای مقابله با تغییرات آب و هوایی بدون در نظر گرفتن تأثیر آن بر سایر کشورها است.
کشورهای در حال توسعه همچنین خاطرنشان کردند که «حمایت‌گرایی تجاری»، که سیاست‌های اقتصادی برای محدود کردن واردات از سایر کشورها برای کمک به صنایع داخلی اتخاذ می‌شود، مانند تعرفه‌های گمرکی بر کالاهای وارداتی، می‌تواند هزینه‌های اجرای توافق پاریس را افزایش دهد.
برخی هزینه‌های بالای ساخت نیروگاه‌های خورشیدی در برخی کشورها را به دلیل مالیات گمرکی اعمال شده توسط ایالات متحده بر پنل‌های خورشیدی چینی مثال زدند و استدلال کردند که صنعت دستگاه‌های انرژی خورشیدی در چین کاملاً به انرژی حاصل از سوزاندن زغال‌سنگ وابسته است و نگرانی‌هایی را در مورد محیط‌زیست و آب و هوا ایجاد می‌کند.
به طور جداگانه، روسیه پیشنهاد کرد که در این ارزیابی «خطرات اقتصادی-اجتماعی ناشی از حذف سریع سوخت‌های فسیلی»، به ویژه بر قیمت برق و بیکاری، در نظر گرفته شود.
او تاکید کرد که هر گونه محدودیت در دسترسی به فناوری‌هایی که کاهش تغییرات آب و هوایی را تسهیل می‌کند، قابل قبول نیست.
از سوی دیگر، برخی از کشورهای توسعه یافته مانند ایالات متحده با تأکید بر تمایل خود برای به دست آوردن اثرات مثبت اقدامات واکنشی، از این اقدامات دفاع کردند.
ایالات متحده گفت که عدم اجرای اقدامات واکنشی، به ویژه توسط انتشار دهنده‌های اصلی، ضمن ایجاد زیرساخت‌های جدید سوخت فسیلی، نه تنها به انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان کمک می‌کند، بلکه تهدیدی برای از دست دادن دارایی‌ها و مشاغل اقتصادی است.
او تاکید کرد که انتقال عادلانه نیروی کار، تنوع‌بخشی و تحول اقتصادی، با حمایت از سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری‌های قوی داخلی، می‌تواند به تسهیل گذار به اقتصاد عاری از گازهای گلخانه‌ای کمک کند.
مذاکرات بین کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته در این زمینه بالا گرفت و آن‌ها به توافق نرسیدند، تا جایی که در ۶ دسامبر، روسای نهادهای فرعی به این نتیجه رسیدند که قادر به نهایی کردن کار در مورد اقدامات واکنشی نیستند و متن را به ریاست کنفرانس ارجاع دادند.
در ۸ دسامبر، ریاست COP، آندره مارکو از هندوراس و گئورگ بورستینگ از نروژ را برای انجام مشاوره‌های غیررسمی در مورد اقدامات واکنش، که نقطه عطف مذاکرات بود، منصوب کرد.
دستاورد در متن نهایی
در پایان، مداخلات ریاست COP در نجات مذاکرات پیرامون اقدامات واکنش موفق شد و طرفین را به توافق بر سر موارد باقیمانده و غلبه بر اختلافات سوق داد.
اقدامات واکنش در نسخه نهایی ارزیابی جهانی، به عنوان یک بخش جداگانه، با ۱۷ مورد ظاهر شد.
متن پایانی اهمیت به حداکثر رساندن اثرات مثبت، اقتصادی و اجتماعی اجرای اقدامات واکنش و به حداقل رساندن اثرات منفی را تشخیص می‌دهد.
این متن نشان می‌دهد که هنگام اجرای موافقتنامه پاریس، طرف‌ها باید نگرانی‌های طرف‌هایی که از اثرات اقدامات واکنشی متاثر شده‌اند، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه را در نظر بگیرند.
او می‌گوید که انتقال عادلانه نیروی کار، ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب و مشاغل خوب و تنوع اقتصادی برای به حداکثر رساندن اثرات مثبت و به حداقل رساندن اثرات منفی اقدامات واکنش ضروری است و استراتژی‌های مربوط به گذار عادلانه و تنوع اقتصادی، باید با در نظر گرفتن شرایط و زمینه‌های مختلف ملی اجرا شود.
همچنین بر فرصت‌ها و چالش‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از تلاش‌ها برای دستیابی به هدف دمایی تعیین‌شده در توافقنامه پاریس تأکید می‌کند.
طرفین را تشویق می‌کند تا روش‌ها و ابزارهایی را برای ارزیابی و تجزیه و تحلیل تأثیرات اجرای اقدامات واکنش، با هدف به حداقل رساندن تأثیرات منفی و به حداکثر رساندن تأثیرات مثبت، توسعه دهند.
از طرف‌ها می‌خواهد که در تلاش‌های خود برای تنوع بخشیدن به اقتصادشان، سیاست‌های مربوطه را به گونه‌ای دنبال کنند که با در نظر گرفتن شرایط ملی، توسعه پایدار و ریشه‌کنی فقر را ترویج کند.
از سوی دیگر، متن نهایی ارزیابی جهانی برای کشورهای در حال توسعه در تلاش برای رفع موانع تجاری یکجانبه پیروز بود که در جریان مذاکرات نگرانی‌هایی در مورد آن مطرح شد.
بخش همکاری بین‌المللی شامل اشاره صریح به اقدامات واکنشی و موانع تجاری «یکجانبه» بود، و تأکید می‌کرد که طرف‌ها باید برای ارتقای یک نظام اقتصادی بین‌المللی حمایت‌کننده و باز با هدف دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار در همه کشورها همکاری کنند و در نتیجه آن‌ها را قادر به رسیدگی بهتر به مشکلات تغییرات آب و هوایی کند.
این به صراحت بیان می‌کند که اقدامات اتخاذشده برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی، از جمله اقدامات یکجانبه، نباید وسیله‌ای برای تبعیض خودسرانه یا غیرموجه یا محدودیت پنهان تجارت بین‌المللی باشد.
