یادگار انفجاری که جهان را لرزاند: سرنوشت قوی‌ترین بمب تاریخ چه شد؟
در بحبوحه رقابت‌های تسلیحاتی قرن بیستم، سلاحی ساخته شد که نه‌تنها قدرت تخریبی‌اش بی‌سابقه بود، بلکه به نمادی از ترس و هشدار جهانی تبدیل شد: «بمب تزار». اما اکنون این سلاح کجاست؟
تزار که بزرگ‌ترین سلاح هسته‌ای تاریخ بشر به شمار می‌رود، در سال ۱۹۶۱ میلادی توسط اتحاد جماهیر شوروی طراحی و آزمایش شد. این بمب که با نام «ایوان بزرگ» نیز شناخته می‌شود، نوعی بمب هیدروژنی بود که قدرت انفجار آن به ۵۰ مگاتن تی‌ان‌تی می‌رسید؛ بیش از سه‌هزار برابر قوی‌تر از بمب اتمی هیروشیما.
آزمایش این سلاح در تاریخ ۳۰ اکتبر همان سال، در ارتفاعی بالا از مجمع‌الجزایر نوایا زملیا در شمال روسیه انجام شد. انفجار به اندازه‌ای مهیب بود که موج آن تا شعاع هزار کیلومتری حس شد و ابر قارچی ناشی از آن تا ارتفاع ۶۰ کیلومتری بالا رفت؛ ارتفاعی فراتر از پرواز بسیاری از هواپیماهای مسافربری.
در ابتدا قرار بود قدرت این بمب به ۱۰۰ مگاتن برسد، اما برای کاهش آلودگی رادیواکتیو، نیمی از اورانیوم آن با سرب جایگزین شد. با وجود این کاهش، تأثیر آن بر تنش‌های بین‌المللی انکارناپذیر بود و سبب شد نگرانی‌های جهانی نسبت به سلاح‌های هسته‌ای افزایش یابد.
تنها یک نمونه از بمب تزار ساخته شد و این سلاح هیچ‌گاه به تولید انبوه نرسید. به دلیل وزن حدوداً ۲۷ تُنی آن، تنها یک مدل خاص از هواپیمای Tu-۹۵V با تغییرات ویژه قادر به حمل آن بود. برای جلوگیری از نابودی هواپیما در اثر انفجار، یک چتر نجات بزرگ به بمب متصل شد تا سرعت سقوط آن را کاهش دهد و زمان کافی برای فرار خلبان فراهم شود.
ساخت بمب تزار حاصل دانش پیچیده‌ای از فیزیک همجوشی هسته‌ای بود؛ همان فرآیندی که در خورشید رخ می‌دهد. این فناوری شامل ترکیب ایزوتوپ‌های سبک مانند دوتریوم و تریتیوم تحت فشار و دمای بسیار بالا بود که انرژی عظیمی آزاد می‌کرد.
آزمایش این بمب با واکنش شدید جهانی مواجه شد. دولت آمریکا آن را اقدامی «غیرمسئولانه» توصیف کرد و بسیاری از دولت‌ها و دانشمندان نسبت به پیامدهای زیست‌محیطی آن هشدار دادند. در پی این نگرانی‌ها، در سال ۱۹۶۳ معاهده‌ای میان آمریکا، شوروی و بریتانیا برای ممنوعیت آزمایش‌های هسته‌ای در جو، فضا و دریا منعقد شد.
